بنا به تعریف سازمان بهداشت جهانی، موقعی می گوئیم که یک زوج دارای مشکل ناباروری هستند که 12 ماه یا یک سال از نزدیکی مرتب و منظم بدون پیشگیری آنها گذشته باشد. این بدین معنی است که زوجها خود را بیخودی متحمل هزینه و بررسیهای تهاجمی نکنند. مثلا گاها زوجی بعد از شش ماه از ازدواج مراجعه می کنند و شکایت از عدم حاملگی همسر دارند. ما به این زوجها توصیه می کنیم که بروند و شش ماه دیگر مراجعه کنند. البته در بعضی موارد لازم است بررسیها زودتر از یکسال نیز انجام شوند، که خارج از مقوله این نوشتار است. ناباروری استرس بزرگ برای خانواده ها بخصوص در کشور ما است و زوجها گاهی متحمل هزینه زیاد جهت تشخیص و درمان می شوند. برای تشخیص و درمان ناباروری در یک زوج، باید از پروتوکولهای استاندارد استفاده کرد. پیروی از این پروتوکولها هم مقرون به صرفه است و هم زود به تشخیص می رسد.
در یک زوجی که با شکایت ناباروری مراجعه می کنند، اولین اقدام بررسی مرد است، چون آن بسیار ساده و کم هزینه است. متاسفانه در کشور ما مثل بسیاری از جوامع دیگر، علل ناباروری را اغلب به گردن خانمها می اندازند، ولی باید دانست که علت 50 درصد ناباروریها زن و علت 50 درصد دیگر مرد می باشد. اولین اقدام بررسی در مرد انجام دو مرتبه آزمایش تجزیه منی در یک مرکز با تجربه است. چون نتیجه آزمایش تجزیه منی بسیار متغیر است، حتما باید در دو نوبت به فواصل 4 هفته صورت گیرد. با یک بار آزمایش نمی توان در مورد بیمار بودن یا طبیعی بودن مرد قضاوت کرد. قبل از انجام آزمایش منی مرد نباید بمدت سه روز انزال داشته باشد و نمونه تهیه شده باید ظرف یک ساعت مورد مطالعه قرار گیرد. جهت اطلاع خوانندگان محترم، در آزمایش تجزیه منی به دو نکته باید توجه داشت، کمیت و کیفیت اسپرم. کمیت اسپرم همان تعداد اسپرم است، ولی آن چیزی که اهمیت زیادی دارد کیفیت اسپرم است. اسپرم باید حرکت و شکل طبیعی داشته باشد. اگر مردی صد میلیون اسپرم داشته باشد ولی اسپرمها فاقد حرکت باشند، نابارور خواهد بود.
طبق معیارهای سازمان بهداشت جهانی، یک آزمایش تجزیه منی طبیعی باید دارای خصوصیات زیر باشد:
• حداقل حجم آن دو میلی لیتر باشد.
• ظرف 60 دقیقه پس از انزال از حالت انعقادی خارج شود.
• pH آن مساوی یا بیش از 2/7 باشد.
• تعداد اسپرمها مساوی یا بیش از بیست میلیون در میلی لیتر باشد.
• تعداد کل اسپرمها بیش از 40 میلیون در یک بار انزال باشد.
• ظرف 60 دقیقه پس از انزال 50 درصد اسپرمها حرکت سریع و رو به جلو داشته باشند.
• بیش از 75 درصد اسپرمها زنده باشند.
• بیش از 30 درصد اسپرمها شکل طبیعی داشته باشند.
• تعداد گلبولهای سفید در مایع منی کمتر از یک میلیون در یک میلی لیتر باشد.
یک مرد نابارور ممکن است در یک یا چند مورد از موارد فوق مشکل داشته باشد. اگر مردی در آزمایش تجزیه منی مشکل دارد، باید از نظر علل آن بررسی شود. شایعترین علت وجود واریکوسل بیضه است. تشخیص واریکوسل با معاینه و سونوگرافی از بیضه ها است. اگر واریکوسل وجود داشته باشد، بهتر است بیمار عمل جراحی شود. یکی دیگر از علل ناباروری در مردان، کم کاری ثانویه بیضه است که در آن بعلت کم کاری غده هیپوفیز، بیضه ها در تولید اسپرم مشکل پیدا می کنند. کم کاری ثانویه بیضه را با یک آزمایش ساده می توان تشخیص داد. یکی از علل مهم و شایع کم کاری ثانویه بیضه ها در جامعه ما مصرف مواد مخدر است. مشکل در مواردی است که مرد دارای اسپرم نیست و تعداد اسپرمها صفر گزارش شده است که در اصطلاح به آن آزواسپرمی می گویند. در این موارد باید هر چه سریعتر مشخص کرد که علت فقدان اسپرم انسداد در مسیر عبور آن است (آزواسپرمی انسدادی) یا بیضه ها اسپرم تولید نمی کنند (آزواسپرمی غیر انسدادی). با آزمایش خون، سونوگرافی و نمونه برداری از بیضه ها می توان به تشخیص رسید. در مردانیکه دارای آزواسپرمی انسدادی هستند، در صورت امکان باید با جراحی انسداد را برطرف کرد و گرنه باید از بیضه ها اسپرم راتهیه و لقاح مصنوعی انجام داد. در مواردیکه علت آزواسپرمی عدم تولید اسپرم توسط بیضه ها است، کار مشکل تر می شود. در اکثر موارد اینگونه بیماران غیر قابل درمان هستند، ولی در تعداد اندکی از موارد نیز می توان با تجویز دارو بیضه را تحریک کرد تا اسپرم تولید کنند. یکی از دلایل آزواسپرمی غیر انسدادی، عدم نزول دو طرفه بیضه است که به موقع جراحی نشده و یا اصلا جراحی نشده است.
گاها علت ناباروری وجود اختلال در انزال مثل عدم انزال است. بعضی از بیماریها در مردان سبب می شوند که مرد یا دچار عدم انزال شود و یا اینکه دچار انزال پسگرد شود. شایعترین آنها آسیب به نخاع شوکی مثل قطع نخاع و بیماری دیابت است. درمان اینگونه بیماران نسبتا مشکل است. باید با استفاده از روشهائی، اسپرم را در این مردان تهیه و لقاح مصنوعی انجام داد. در انزال پسگرد، پس از انزال مایع منی وارد مثانه می شود. ادرار موجود در مثانه بسرعت سبب آسیب به اسپرمها می شود. برای تهیه اسپرم در این مردان از تمهیدات بخصوص می توان استفاده کرد. بعضی از موارد عدم انزال به دارودرمانی خوب پاسخ می دهند و بیمار می تواند از راه طبیعی بچه دار شود.